วัดหลวงราชสัณฐาน เป็นวัดเก่าแก่ที่อยู่คู่บ้านคู่เมืองพะเยามาช้านาน เดิมเคยเป็นวัดร้าง ต่อมาเจ้าหลวงวงศ์ผู้ครองเมืองพะเยาได้บูรณปฏิสังขรณ์จนแล้วเสร็จในปี พ.ศ. ๒๓๘๗ ชาวบ้านจึงเรียกว่าวัดหลวง ต่อมาได้ชื่อว่า “วัดหลวงราชสัณฐาน” ได้รับการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๘

            วัดหลวงราชสัณฐานเป็นสถาปัตยกรรมแบบพื้นเมืองล้านนาที่สวยงามมีอายุกว่าร้อยปี  วิหารเดิมของวัดสร้างขึ้นประมาณปี พ.ศ. ๑๗๑๗  ในปี พ.ศ. ๒๕๒๗ เกิดพายุฝนทำให้วิหารพังทลายลงมาทั้งหมดรวมทั้งภาพจิตรกรรมบนแผ่นไม้ด้วย ต่อมามีการสร้างวิหารหลังใหม่ โดยสร้างวิหารบนฐานเดิมและคงรูปแบบสถาปัตยกรรมแบบเดิมไว้ แต่ได้มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบบ้างในบางส่วน และได้นำภาพจิตรกรรมของเดิมที่ยังเหลืออยู่มาไว้ในวิหารหลังใหม่ ภาพจิตรกรรมแผ่นไม้เป็นภาพเขียนสมัยโบราณอายุกว่าร้อยปี เขียนด้วยสีฝุ่นผสมกาวยางไม้ เขียนลงบนกระดาษสา และแปะอยู่บนแผ่นไม้ แต่เดิมเป็นฝาผนังและหน้าต่างของวิหาร เรื่องราวที่เขียนเป็นเรื่องพุทธประวัติและมหาชาติชาดก ภาพเขียนสีค่อนข้างเลือนลาง ดูไม่ชัดเจนเท่าไร ทางวัดได้เก็บเป็นมรดกและเผยแพร่ให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้และศึกษา

             มีโบราณสถานที่สำคัญภายในวัดคือ องค์พระเจดีย์ เป็นเจดีย์ทรงพื้นเมืองล้านนา ประกอบด้วยฐานเขียงสี่เหลี่ยมสามชั้น ต่อด้วยบัวหงาย มีเรือนธาตุถัดขึ้นไป เป็นบัวคว่ำบัวหงาย ต่อด้วยฐานเขียงรูปทรงกลมสามชั้น ต่อด้วยมาลัยเถา รูปทรงกลม ถัดขึ้นเป็นคอระฆังกลม องค์ระฆังรูป ๘ เหลี่ยม ถัดขึ้นไปเป็นบัลลังก์ ๘ เหลี่ยม ปล้องไฉนเป็นปูนปั้นรูปกลีบบัว ๒ ชั้นและปลียอด และมีการค้นพบสถูปเจดีย์หินทราย 1 องค์ มีลักษณะรูปทรงคล้ายเจดีย์แบบสุโขทัย อยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๒๐-๒๑ ตั้งอยู่ด้านหลังวิหาร มีเพียงหนึ่งเดียวในพะเยา