วัดพระบรมธาตุทุ่งยั้ง ตั้งอยู่ในตำบลทุ่งยั้ง อำเภอลับแล จังหวัดอุตรดิตถ์ ห่างจากตัวเมืองอุตรดิตถ์ 5 กิโลเมตร เป็นวัดสำคัญประจำเมืองทุ่งยั้ง ซึ่งในเมืองทุ่งยั้งถือได้ว่าเป็นเมืองที่มีผู้คนมาอยู่อาศัยอย่างยาวนาน ภายในวัดมีโบราณสถานและโบราณวัตถุที่สำคัญมากมาย

     วัดพระบรมธาตุทุ่งยั้งแห่งนี้ สันนิษฐานว่าสร้างในสมัยกรุงสุโขทัยตอนปลาย คือ สมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชาที่1(พระยาลิไทย) ชาวบ้านทั่วไปเรียกชื่อวัดนี้ว่า วัดบรมธาตุ แต่ส่วนใหญ่นิยมเรียกว่า วัดทุ่งยั้ง กรมศิลปกรได้ประกาศขึ้นทะเบียนให้วัดนี้เป็นโบราณสถานสำคัญของชาติ เมื่อวันที่ 8 มีนาคม 2478 และเขียนชื่อวัดนี้ว่า วัดมหาธาตุ เป็นชื่อทางการ การสร้างพระบรมธาตุ กล่าวว่า สมเด็จพระมหาธรรมราชาที่1(พระยาลิไทย) ผู้ปกครองได้เชิญพระบรมสารีริกธาตุของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า มาบรรจุไว้ในถ้ำใต้ดินโดยขุดลงไปเป็นถ้ำแล้ก่อพระธาตุไว้ โดยลักษณะเดิมของพระบรมธาตุเมืองทุ่งยั้งคงเป็นรูปเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ แต่ต่อมามีการบูรณะเพิ่มเติมโดยพญาตะก่า พ่อค้าไม้ ชาวพม่าในสมัยรัตนโกสินทร์ ช่วงก่อนปี พ.ศ. 2444 เป็นลักษณะเจดีย์พม่า จนใน พ.ศ.2451 ได้เกิดแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ทำให้ยอดพระบรมธาตุเจดีย์หักพังลงมา หลวงพ่อแก้วสมภารวัดพระบรมธาตุในขณะนั้นได้เป็นหัวหน้าปฏิสังขรณ์ซ่อมเพิ่มเติม

     ภายในวัดพระบรมธาตุทุ่งยั้ง วิหารหลวงขนาดใหญ่ หน้าพระบรมธาตุเจดีย์ทุ่งยั้ง  สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงนิพนธ์ไว้ว่า วิหารหลวงเป็นของเก่า ที่หน้าบรรณจำหลักเมือง รามเกียรติ์ แต่สึกกร่อนไปมากแล้วเห็นจะบูรณปฏิสังขรณ์ฝาผนังภายในวิหารหลวง เขียนเรื่องสังข์ทอง เป็นฝีมือช่างกรุงยังปรากฏอยู่ เหตุที่เขียนเรื่องสังข์ทอง เพราะมีคำปรัมปราเมืองเหนือกล่าวกันว่าเมืองทุ่งยั้งเป็นเมืองท้าวสามล ในเรื่องสังข์ทอง ซึ่งเขียนในสมัยแผ่นดินพระเจ้าบรมโกศ พ.ศ.  2283ในสมัยอยุธยา

     อยุธยา  โบสถ์ ไม่ว่าจะไปวัดไหนๆ ที่มีวิหารหลวงหลังใหญ่ ด้านหลังมีพระธาตุเจดีย์มักจะมีโบสถ์หลังเล็กๆ ขนาดโบสถ์ที่สร้างอยู่ข้างวิหารหลวง ใบเสมาให้เล็กเท่ากับขนาดของโบสถ์

     หลวงพ่อหลักเมือง องค์พระประธานประดิษฐานในพระวิหารหลวง สร้างใน 2283 พระเจ้าบรมโกศทรงให้สร้างในคราวที่ทรงบูรณะปฎิสังขรณ์วัดบรมธาตุเมืองทุ่งยั้ง เป็นพระพุทธรูปศิลปะแบบอู่ทองในสมัยสุโขทัย ชาวบ้านนิยมเรียกชื่อหลวงพ่อหลักเมืองว่าหลวงพ่อปรานเฒ่าและหลวงพ่อโต เชื่อกันว่าเป็นพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ เป็นที่เคารพสักการะชองประชาชน เพราะได้รับสิ่งพึ่งปรารถนาตามแต่จิตอธิฐาน

     ปัจจุบันแผ่นดินทุ่งยั้งนี้ ถือได้ว่าเป็นเมืองที่ผู้คนอยู่อาศัยติดต่อกันมาอย่างยาวนาน มีการตั้งถิ่นฐานผสมกับคนในพื้นถิ่นเดิมจนเป็นข้อสังเกตได้ว่า คนทุ่งยั้งได้รับเอาอิทธิพลวัฒนธรรมร่วมเข้ามา เช่น มีสำเนียงภาษาการออกเสียงเหมือนกับคนจังหวัดสุโขทัย เมืองทุ่งยั้งเป็นเมืองเก่าเพราะว่าเคยเป็นเมืองอดทนของกรุงสุโขทัยภาษาการพูดจึงเหมือนกับจังหวัดสุโขทัย มีโบราณสถาน โบราณวัตถุที่งดงาม วัดพระบรมธาตุทุ่งยั้งเป็นศูนย์รวมจิตใจของคนอุตรดิตถ์ และในทุกๆปี วันพระบรมธาตุทุ่งยั้งมีงานประจำปีคือ งานอัฐมีบูชาคืองานที่มีการจำลองถวายพระเพลิงพระบรมศพของพระพุทธเจ้า เป็นการน้อมรำลึกถึงองค์สัมมาสัมพุทธเจ้า ถือเป็นพิธีกรรมอันยิ่งใหญ่ และเป็นความภาคภูมิใจของคนทุ่งยั้งและชาวอุตรดิตถ์เป็นอย่างมากเนื่องจากการจัดพิธีอัฐมีบูชาจัดขึ้นครั้งแรกที่วัดพระบรมพระธาตุทุ่งยั้ง จังหวัดอุตรดิตถ์แห่งเดียวในโลกและเป็นต้นแบบเพื่อเป็นแนวทางการจัดพิธีกรรมในจังหวัดอื่นๆ อาทิเช่น วัดใหม่สุคนธาราม จังหวัดนครปฐม เชิญชวนมาชมความเก่าแก่ของวัดพระบรมธาตุทุ่งยั้งแห่งนี้

ภาพและเนื้อหาโดย นางสาววลัยพร  ขันทะรักษ์