เงินท้อกคืออะไร

                  เงินตราของอาณาจักรล้านนามีหลายประเภท อาทิ เงินเจียง (เงินขาคีม) และเงินท้อก ในส่วนของเงินท้อกนั้น สามารถแบ่งได้เป็นตามแหล่งผลิต อาทิ เงินท้อกลำปาง (เรียกอีกอย่างว่าเงินท้อกวงตีนม้า) เงินท้อกเชียงใหม่ เงินท้อกน่าน

               วัตถุจัดแสดงชิ้นนี้จัดอยู่ในประเภทเงินท้อกเชียงใหม่ มีลักษณะเด่นคือ รูปร่างทรงกลมแบนคล้ายเปลือกหอยตลับ หรือเหมือนกาบหอย ด้านล่างเป็นพื้นราบมีวัตถุสีเหลืองอมแดงหุ้มอยู่ ซึ่งเป็นสีของไข่แดงของไข่ไก่ที่ถูกเผาไฟ ส่วนด้านบนนูนหนามีพื้นย่นประกอบด้วยเส้นริ้วเล็กๆ แตกเป็นร่องละเอียด มีช่องกลวงคล้ายโพรงรูปพระจันทร์เสี้ยวเป็นแอ่งเว้าลงไป ทำให้มีการเรียกชื่ออื่นๆ ด้วยเช่นกันว่า ท้อกใบไม้ ท้อกหอยโข่ง (เงินหอย) หรือท้อกปากหมู เป็นต้น

               เงินท้อกเชียงใหม่มีการใช้วัสดุแตกต่างกันไป ขึ้นอยู่กับราคา หากทำด้วยเนื้อเงินล้วนจะมีราคาสูง แต่หากเป็นเนื้อเงินผสมสำริด ดังเช่นวัตถุจัดแสดงชิ้นนี้จะมีราคาต่ำลงมา ส่วนพิกัดราคายังแบ่งตามน้ำหนักของตัววัตถุ มีตั้งแต่ขนาดใหญ่ลดหลั่นไปยังขนาดเล็กเป็นเถา

                  มีการตีหรือตอกตราประจำเมืองไว้บนเหรียญเงินท้อกประมาณ 2-3 จุด หรือ 2-3 ดวง ซึ่งอาจเป็นตราเดียวกันทั้งหมดหรืออาจตีตราพิเศษเพิ่มข้นอีกตราก็ได้ ตราเหล่านี้ตอกประทับในขณะที่ผลิตเงินตราขึ้น แต่ก็ไม่แน่ชัดนัก เนื่องจากผิวเงินท้อกค่อนข้างย่นเป็นคลื่นไม่เรียบ

                 เงินท้อกเชียงใหม่มีความแตกต่างจากเงินท้อกลำปางและเงินท้อกเมืองน่าน คือนอกเหนือไปจากขนาดความหนาที่แตกต่างกันแล้ว กล่าวคือ เงินท้อกลำปางมีผิวที่บางมากเป็นพิเศษแล้ว  ยังมีข้อสังเกตถึงความแตกต่างระหว่างเงินท้อกเชียงใหม่กับเงินท้อกลำปาง คือการใช้รูปสัญลักษณ์ที่ตีตราต่างกัน เงินท้อกลำปางมีตรารูปม้าอยู่ที่ริมขอบ และบางเหรียญเป็นอักษรรูปตัว "ล" ในขณะที่เงินท้อกเชียงใหม่ มีการใช้ตราสัญลักษณ์รูปช้าง ซึ่งเป็นตราเมืองเชียงใหม่ นอกนั้นเป็นตราจักร หมายถึงขึ้นอยู่กับราชวงศ์จักรีของสยาม และบางเหรียญมีตัวอักขระล้านนาเป็นอักษรย่อแบบต่างๆ เงินท้อกรุ่นหลังๆ จะไม่มีตราพวกนี้ตีไว้

               ส่วนเงินท้อกเมืองน่านมักทำด้วยโลหะผสม มีเนื้อเงินน้อยมาก รูปร่างกลมตัน พื้นเรียบไม่มีรอยย่นเป็นริ้วเหมือนเงินท้อกเชียงใหม่ ด้านที่มีรอยเว้าเล็กน้อยนั้นมีลักษณะคล้ายรอยนิ้วมือกดไม่เป็นโพรงลึก มีรูเล็กๆ เจาะไว้ริมขอบเพื่อสามารถใช้ลวดร้อยหิ้วไปมาได้สะดวก

            เงินท้อกมีการใช้ติดต่อในรูปแบบเดียวกันอย่างยาวนานมาตั้งแต่สมัยล้านนาตอนต้น แม้เมื่ออาณาจักรแห่งนี้แตกออกและตกเป็นเมืองขึ้นของพม่ามาเป็นเวลายาวนานแล้วก็ตาม เนื่องจากพม่าไม่มีการควบคุมการผลิตเงินตราของประเทศราช หัวเมืองในอาณาจักรล้านนาจึงยังคงผลิตเงินตราในรูปแบบเดิมต่อมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์ และใช้ปะปนไปกับเงินดอกไม้หรือเงินผักชี ซึ่งเป็นเงินตราของพม่า

               จนในรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ชาวเชียงใหม่จึงได้เริ่มใช้เหรียญเงินรูปี (รูเปีย) ของประเทศอังกฤษที่แพร่เข้ามา อย่างไรก็ตามในสมัยรัชกาลที่ 5 ซึ่งนครเชียงใหม่ตรงกับสมัยของพระเจ้าอินทรวิไชยานนท์นั้น ยังปรากฏว่ามีการนำเงินท้อกไปใช้ในการหมั้น สู่ขอเจ้าสาว การซื้อที่ดิน คือใช้ในเรื่องสำคัญๆ เหมือนกับลักษณะที่เคยมีมาตั้งแต่อดีต

ขอบคุณภาพและเนื้อหาจาก

ดร.เพ็ญสุภา สุขคตะ

และภาพจาก 

พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย